قرآن مجید، دعا را در جهات مختلف طرح مى کند که دانستن آن لازم است :

 1- دعا را علت گشایش کار، و نجات از هر هم و غم و رنجى مى داند.

قل من ینجیکم من ظلمات البر و البحر تدعونه تضرعا و خفیة لئن انجینا من هذه لنکونن من الشاکرین.63 انعام

 ذکر تضرع که به معنى دعاى آشکار و خفیة که دعاى پنهانى است شاید به خاطر این باشد که مشکلات با هم متفاوتند گاهى به مرحله شدت نرسیده انسان را به دعاى پنهانى دعوت مى کند و گاهى که به مرحله شدید مى رسد آشکارا دست به دعا برمیدارد، و گاهى ناله ها و فریادها سر مى دهد منظور این است که خداوند هم مشکلات شدید و هم مشکلات ضعیف شما را حل مى کند.
2 - بعضى معتقدند که در آیه به چهار حالت روانى انسان که هر کدام یکنوع عکس العمل به هنگام بروز مشکلات است اشاره شده است : حالت دعا و نیاز و حالت تضرع و خضوع و حالت اخلاص و حالت التزام به شکرگزارى به هنگام نجات از مشکلات .
اما متاسفانه براى بسیارى از این افراد این حالات پر ارزش همانند برقى زودگذر و تقریبا به شکل اضطرارى در برابر شدائد و مشکلات پیدا مى شود اما چون با آگاهى آمیخته نیست پس از برطرف شدن شدائد به خاموشى مى گراید.

قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم انتم تشرکون 65 انعام

بگو آن کیست که شما را از تاریکى ها و سختى هاى بیابان و دریا نجات دهد، که او را به زارى و از باطن قلب مى خوانید، که اگر ما را از این مهلکه نجات دهد، پیوسته شکر گذاریم .

بگو خداست که شما را از آن سختى ها و از هر اندوه نجات مى دهد، ولى شما باز هم به او شرک مى آورید!

2- اگر دعا نبود، روى توجهى از جانب خداوند به بندگان نمى شد. (قل ما یعبوا بکم ربى لولا دعاؤ کم ...77 فرقان)

به امت بگو اگر دعا و ناله وزارى و انابه و توبه شما نبود خداوند به شما توجه و اعتنائى نداشت .

    3- دعا علت رسیدن به فیوضات الهیه و خیر دنیا و آخرت است .

و قال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین .60 غافر

و خدا مى فرماید:مرا با خلوص دل بخوانید که من دعاى شما را مستجاب مى کنم ، و آنان که از دعا و عبادت سرکشى کنند با ذلت و زور و خوارى داخل جهنم شوند. این آیه دعوتى است از خداى تعالى به همه بندگانش، دعوتى است به دعا و خواندن او، و وعده اى است به استجابت آنان. هم دعا را مطلق آورده، و هـم مـسـتـجـاب کـردن آن را.

از این آیه استفاده مى شودکه 1- دعا کردن محبوب الهى و خواست خود او است2 - بعد از دعا وعده اجابت داده شده است ، ولى مى دانیم این وعده وعده اى است مشروط، و نه مطلق ، دعائى به هدف اجابت مى رسد که شرائط لازم در دعا و  دعا کننده و  مطلبى که مورد تقاضا است جمع باشد،

 -3 دعا خود یک نوع عبادت است ، چرا که در ذیل آیه واژه عبادت بر آن اطلاق شده.
و در ذیل آیه تهدید شدیدى نسبت به کسانى که از دعا کردن ابا دارند کرده ، مى گوید: کسانى که از عبادت من استکبار مى ورزند به زودى با ذلت و خوارى وارد دوزخ مى شوندان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین
اهمیت دعا و شرایط استجابت روایات متعددى که از پیغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و سایر پیشوایان بزرگ (علیهمالسلام ) نقل شده اهمیت دعا را کاملا روشن مى سازد:
1 - در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمده است : الدعاء هو العبادة :  دعا عبادت است

 - در حدیث دیگرى از امام باقر (علیه السلام ) نقل شده است که در جواب این سؤ ال که کدام عبادت افضل است ؟ فرمود:
 چیزى نزد خدا افضل از این نیست که از او تقاضا کنند و از آنچه نزد او است بخواهند، و هیچکس مبغوضتر و منفورتر نزد خداوند از کسانى که از عبادت او تکبر مى ورزند و از مواهب او تقاضا نمى کنند نیست
4 - در روایتى از امام صادق (علیه السلام ) آمده است :  مقاماتى نزد خداوند است که راه وصول به آن تنها دعاست  نزد خدا مقامى است که جز با دعا و تقاضا نمى توان به آن رسید، و اگر بنده اى دهان خود را از دعا فرو بندد و چیزى تقاضا نکند چیزى به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود، چرا که هر درى را بکوبید و اصرار کنید سرانجام گشوده خواهد شد
5 - در بعضى از روایات دعا کردن حتى از تلاوت قرآن هم افضل شمرده شده ، چنانکه از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و امام باقر (علیه السلام ) و امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمودند: الدعاء افضل من قرائة القران 
در یک تحلیل کوتاه مى توان به عمق مفاد این احادیث رسید، زیرا دعا از یکسو انسان را به شناخت پروردگار (معرفة الله ) که برترین سرمایه هر انسان است دعوت مى کند.
و از سوى دیگر سبب مى شود که خود را نیازمند او ببیند و در برابرش ‍ خضوع کند، و از مرکب غرور و کبر که سرچشمه انواع بدبختیها و مجادله در آیات الله است فرود آید، و براى خود در برابر ذات پاک او موجودیتى قائل نشود.

از سوى سوم نعمتها را از او ببیند، و به او عشق ورزد، و رابطه عاطفى او از این طریق با ساحت مقدسش محکم گردد.
از سوى چهارم چون خود را نیازمند و مرهون نعمتهاى خدا مى بیند موظف به اطاعت فرمانش مى شمرد.
از سوى پنجم چون مى داند استجابت این دعا بى قید و شرط نیست ، بلکه خلوص نیت و صفاى دل و توبه از گناه و بر آوردن حاجات نیازمندان و دوستان از شرائط آن است خودسازى مى کند و در طریق تربیت خویشتن گام برمى دارد.
از سوى ششم دعا به او اعتماد به نفس مى دهد، و از یاءس و نومیدى باز
مى دارد، و به تلاش و کوشش بیشتر دعوت مى کند
نکته مهمى که در پایان این بحث فشرده لازم است یاد آورى شود اینکه دعا طبق روایات اسلامى مخصوص مواردى است که تلاشها و کوششهاى انسان اثرى نبخشد، و یا به تعبیر دیگر آنچه انسان در توان دارد انجام دهد، و بقیه را از خدا بخواهد.
بنابراین اگر انسان دعا را جانشین تلاش و کوشش کند قطعا مستجاب نخواهد شد.
لذا در حدیثى از امام صادق (علیه السلام ) مى خوانیم چهار گروهند که دعاى آنها مستجاب نمى شود:
کسى که در خانه خود نشسته و مى گوید: خداوندا! مرا روزى ده ، به او گفته مى شود: آیا به تو دستور تلاش و کوشش ندادم ؟
و کسى که همسرى دارد (که دائما او را ناراحت مى کند) و او دعا مى کند که او از دستش خلاص شود، به او گفته مى شود: مگر حق طلاق را به تو ندادم ؟

                                   
و کسى که اموالى داشته و آن را بیهوده تلف کرده ، مى گوید: خداوندا! به من روزى مرحمت کن ، اما به او گفته مى شود: مگر دستور اقتصاد و میانه روى به تو ندادم ؟ مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم ؟
و کسى که مالى داشته و بدون شاهد و گواه به دیگرى وام داده ، (اما وام گیرنده منکر شده ، او دعا مى کند خداوندا قلبش را نرم کن ، و وادار به اداء دین فرما) به او گفته مى شود: مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن شاهد و گواه بگیر
روشن است در تمام این موارد انسان تلاش و تدبیر لازم را به خرج نداده و گرفتار پیامدهاى آن شده ، و در برابر این تقصیر و کوتاهى و ترک تلاش ‍ دعاى او مستجاب نخواهد شد.
و از اینجا یکى از علل عدم استجابت بسیارى از دعاها روشن مى شود، چرا که گروهى از مردم مى خواهند دست از تلاش لازم بردارند، و به دعا پناه برند، چنین دعاهائى مستجاب نمى گردد، این یک سنت الهى است.
البته عدم استجابت بعضى از دعاها علل و عوامل دیگرى نیز دارد، از جمله اینکه بسیار مى شود که انسان در تشخیص مصالح و مفاسد خود به اشتباه مى افتد، گاه با تمام وجودش مطلبى را از خدا مى خواهد که به هیچوجه صلاح او نیست ، حتى ممکن است خود او بعدا واقف به چنین امرى بشود، این درست به این مى ماند که گاهى بیمار یا کودک غذاهاى رنگینى از پرستاران خود مى طلبد که اگر به خواسته او عمل کنند بیماریش افزون مى شود، و یا حتى جان او را به خطر مى افکند، در اینگونه موارد خداوند رحیم و مهربان دعا را مستجاب نمى کند و براى آخرت او ذخیره مى سازد.
برگفته ار تفسیر نمونه - شفا خانه معنوی :سعید موحدیان عطار