سوره حمد، خلاصه و چکیده قرآن کریم است در عظمت آن همین بس است که کتاب خدا با آن سوره آغاز مى شود و روزانه دست کم ده نوبت آن را در نماز قرائت مى کنیم و هیچ نمازى بدون آن صحیح نیست .

نیمى از سوره حمد، ثنا و سپاس و ستایش ‍خداوند متعال است و نیمه دیگر آن خواسته بنده است از مولا و پروردگارش .

ما سوره حمده را در نماز به نیت آن که قرآن است مى خوانیم نه به عنوان دعا، اما این منافاتى ندارد با این که در بخشى از آن خداوند دعا را به ما تعلیم کند. ، آنجا که مى فرماید:

و لقد آتیناک سبعا من المثانى و القرآن العظیم : ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم (سوره حجر آیه 87 ).
قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است ، نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق العاده آن است.

شناخت و پذیرش اسمای حسنای خداوند (الوهیت ، ربوبیت ، رحمانیت ، و مالکیت ) انسان غایب از خدا را به محضر او آورده ، شایسته خطاب باری می کند و از این رو عبد سالک پس از معرفت خدا و اعتقاد به اسمای حسنای او ، خود را در محضر خدا یافته ، با التفات از غیبت به خطاب می گوید: 
بار خدایا همه عوالم هستی و من ، تنها تو را می پرستیم و در همه شوون هستی خود حتی برای پرستش تنها از تو یاری می جوییم.  راهی که مصادیق آن همانا دین ، قرآن و پیشوایان معصوم هستند و ره پویی را برای سالک آسان کرده و او را موفق به شهود اسرار و حقایقی چون دیدن درون گناه کرد ، تا بتواند سفر خود را از رب العالمین شروع و به مالک یوم الدین ختم نماید.

 در اینجا سخن از توحید عبادت، و توحید افعال است. توحید عبادت آن است که هیچ کس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات خدا ندانیم تنها به فرمان او گردن نهیم، و از بندگى و تسلیم در برابر غیر ذات او بپرهیزیم،

توحید افعال آن است که تنها مؤثر حقیقى را در عالم او بدانیم، نه اینکه دنبال سبب نرویم بلکه معتقد باشیم هر سببى هر تأثیرى دارد به فرمان خداست. این تفکر و اعتقاد انسان را از همه کس و همه موجودات بریده و تنها به خدا پیوند مى‏دهد. «ما را به راه راست هدایت فرما» (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ).

پس از اظهار تسلیم در برابر پروردگار و وصول بر مرحله عبودیت و استمداد از ذات پاک او نخستین تقاضاى بنده این است که او را به راه راست، راه پاکى و نیکى، راه عدل و داد، و راه ایمان و عمل صالح هدایت فرماید،

در اینجا این سؤال که چرا ما همواره درخواست هدایت به صراط مستقیم از خدا مى‏کنیم مگر ما گمراهیم! مطرح مى‏شود.

وانگهى این سخن از پیامبر و امامان که نمونه انسان کامل بودند چه معنى دارد؟! در پاسخ مى‏گوئیم: انسان در مسیر هدایت هر لحظه بیم لغزش و انحراف در باره او مى‏رود، به همین دلیل باید خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا کند که او را بر راه راست ثابت نگهدارد.

دوم اینکه، هدایت همان پیمودن طریق تکامل است که انسان تدریجا مراحل نقصان را پشت سر بگذارد و به مراحل بالاتر برسد. بنابراین جاى تعجب نیست که حتى پیامبران و امامان از خدا تقاضاى هدایت «صراط مستقیم» کنند، چه اینکه کمال مطلق تنها خدا است، و همه بدون استثناء در مسیر تکاملند، چه مانعى دارد که آنها نیز تقاضاى درجات بالاترى را از خدا بنمایند

همانگونه که خدای سبحان در پاسخ عبد مستعین (ایاک نستعین) ، راه برخورداری از استعانت را بیان کرده است (استعینوا بالصبر و الصلوه – بقره آیه 45 و 153) در پاسخ عبد سالکی که طالب هدایت تکوینی است (اهدنا الصراط المستقیم ) نیز راههای وصول و دستیابی به آن را بیان کرده است که همان بهره بردن از هدایت تشریعی و گرویدن به آن سپس اطاعت و عبادت و انابه مانند آن است.

 استعانت و مسئلت هدایت عمومی در سوره حمد اینست که جامعه امن و بی تزاحم تنها با هدایت و حرکت همه به یک سو تامین می شود.واحد بودن مقصد و نبودن مزاحم ، شرط سالم به مقصد رسیدن است.
 راهیان صراط مستقیم به تعلیم و هدایت الهی ، هدایت همگان را در پیمودن راه مسئلت می کنند و آنان مددکار یکدیگرند نه مزاحم همدیگر. .

اهدنا الصراط المستقیم :ما را به راه راست ، راهی که چون خود عهده دار حفظ آنی ، از کجی و اعوجاج و دستبرد شیطان مصون بوده و در آن از استقامت و پایداری برخورداریم و ما را به لقای مهر ارحم الراحمین و نه لقای قهر اشد المعاقبین می رساند، برسان.

                                    
 حرکت در صراط مستقیم جز معتقد ، متخلق و عامل شدن چیز دیگری نیست و این حرکت نیز در جان خود انسان بوده و سیری نفسانی است از این رو قران به مومنان توصیه می کند که مراقب و ملازم جان خود باشند و آن را رها نکنند .

(یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم –مائده /105 – ای مومنان شما مسئولیت (حفظ و هدایت)خودتان را دارید .) پس سالک و صراط با هم متحدند.

منابع:خلاصه تفسیر سوره حمد – تلخیص شده از کتاب تسنیم جلد اول – آیه الله جوادی آملی- تفسیر نمونه -دعاشناسى موضوعى